Archieven verwijderen historische foto’s in paniek na rechtszaak om auteursrecht
Leuk, foto’s op internet die tonen hoe je omgeving er vroeger uitzag. Maar het archief dat ze online zette, mocht dat zomaar niet.
Een oud trammetje, voorbijgangers in pandjesjas, kruiwagens langs de gracht – wie benieuwd is hoe zijn straat er vroeger uitzag, kan terecht op de websites van stads- en streekarchieven. Ze hebben een schat aan historisch beeldmateriaal. Althans, tot voor kort. In een vlaag van paniek hebben tientallen archiefinstellingen de afgelopen weken honderdduizenden foto’s van internet gehaald.
Aanleiding is een rechtszaak die het archief Erfgoed Leiden en Omstreken begin april heeft verloren van een Rotterdamse uitgever. Het archief had 25 prentbriefkaarten uit de jaren veertig en vijftig online geplaatst, waarvan de maker niet te achterhalen viel. Schending van het auteursrecht, protesteerde Arnoud Voet (74), een gepensioneerde wiskundedocent met een eigen uitgeverij van historische fotoboeken. Hij herkende de foto’s als het werk van stadsfotograaf Jan Roovers, van wie hij in 1982 het auteursrecht op diens fotocollectie van 40 duizend negatieven had overgenomen voor een ‘aanzienlijk bedrag’.
De uitgever eiste een schadevergoeding van 75 euro per foto (hoewel Erfgoed Leiden de afbeeldingen offline had gehaald) en kreeg gelijk van de kantonrechter. De totale schadesom, inclusief proceskosten: bijna 15 duizend euro.
Rep en roer
Sindsdien verkeert de Nederlandse archiefwereld in rep en roer. Uit angst voor claims hebben archiefinstellingen honderdduizenden afbeeldingen van oude ansichtkaarten van hun website verwijderd, waarvan ze niet met zekerheid kunnen zeggen dat er geen auteursrecht meer op rust. Dat is het merendeel. ‘Het is heel moeilijk om te achterhalen van wie een foto is, omdat de naam van de fotograaf vaak ontbreekt’, verklaart Ariela Netiv, directeur van Erfgoed Leiden. ‘Of je vindt ene meneer Jansen uit Amsterdam en je komt nog niet verder.’
Het is niet zo dat archieven lak hebben aan auteursrecht, benadrukt Chantal Keijsper, voorzitter van Branchevereniging Archiefinstellingen Nederland (Brain). ‘Wel hebben we als overheidsorganisaties de taak om historische beelden zoveel mogelijk beschikbaar te stellen voor het publiek.’ Daarom zijn veel anonieme oude prentbriefkaarten, waarvan werd vermoed dat het auteursrecht is verlopen, de voorbije jaren toch online geplaatst.
Die praktijk wreekt zich nu de rechter uitgever Voet in het gelijk heeft gesteld. Kort na de uitspraak vielen bij nog eens vijftien archiefinstellingen sommatiebrieven op de deurmat, omdat ze foto’s op internet hebben geplaatst waarop Voet de rechten heeft. De vorderingen lopen uiteen van 75 tot 40.000 euro, aangevuld met 2.500 euro ‘juridische kosten’. Opgeteld eist Voet – inclusief de kosten voor zijn advocaten – bijna een ton, schat de advocaat van Erfgoed Leiden en Brain. En dat voor een kleine duizend foto’s van zeventig jaar oud.
Zulke risico’s kunnen archieven zich niet permitteren, zegt Keijsper. ‘Andere rechthebbenden kunnen soortgelijke eisen indienen.’ Europese wetgeving is in de maak om erfgoedinstellingen te vrijwaren van dit soort aanspraken als ze zijn aangesloten bij auteursrechtenorganisaties zoals Pictoright. Tot die tijd blijven de oude anonieme prentbriefkaarten offline. ‘Het gebruik van de collecties zal enorm afnemen.’ Erfgoed Leiden gaat met steun van branchevereniging Brain in hoger beroep.
Vijandigheid
Voet is zich van geen kwaad bewust, integendeel. ‘Meer dan twintig archieven hebben mijn foto’s gebruikt en zich niets aangetrokken van het auteursrecht.’ Hij erkent dat het achterhalen van auteursrecht op anonieme foto’s een lastig karwei is. ‘Maar ja, er zitten wel rechten op.’
De uitgever had de zaken ‘netjes’ willen afhandelen met de archieven, zonder rechtszaak, maar stuitte naar eigen zeggen op vijandigheid. ‘Ze zochten gelijk de tegenaanval, betwistten dat ik het auteursrecht heb. Ik had het hoger beroep graag vermeden, maar ze willen niet praten.’
De branche ervaart het geschil met Voet anders. ‘Normaal krijgen we van de rechthebbende een telefoontje of brief en komen we er samen uit’, aldus Keijsper. ‘Meneer Voet verstuurde gelijk een claim via zijn advocaat.’
Doorn in het oog van haar branche is het tarief van 75 euro dat Voet rekent voor de gepubliceerde foto’s. ‘Een gebruikelijke prijs gaat van een paar cent tot anderhalve euro per jaar’, stelt Netiv van Erfgoed Leiden. De uitgever zelf hamert op het vonnis, waarin de rechter de prijs goedkeurt. De schuld voor de hoge kosten ligt niet bij hem, werpt hij tegen, maar bij Erfgoed Leiden. ‘Voor de publicatie van de foto’s moet het archief 1.850 euro betalen, de rest van het geld gaat op aan advocaten. Ze maken het zelf zo duur.’
Met honderdduizenden historische beelden offline valt een belangrijke publieke voorziening weg. Oude ansichtkaarten zijn niet alleen interessant voor onderzoekers en docenten, ook veel stadsbewoners zijn benieuwd hoe hun straat begin vorige eeuw erbij lag. De verwijderde foto’s zijn alleen nog fysiek te bekijken in de stadsarchieven, waarmee jaren van digitalisering in één klap teniet zijn gedaan, verzucht Netiv van Erfgoed Leiden. ‘Jaarlijks trekt onze studiezaal een paar duizend bezoekers, terwijl de website door 2,5 miljoen mensen van over de hele wereld wordt geraadpleegd.’
Aan Voet is dit niet besteed. Hij noemt de noodgreep van archieven om alle anonieme prentbriefkaarten van internet te halen overdreven. ‘In 99 van de honderd gevallen is er geen probleem als archieven foto’s op internet plaatsen waarvan ze denken dat er geen rechten op zitten. Laat ze die ene keer dat er wel auteursrecht wordt geschonden, dat netjes afhandelen.’
Auteursrecht
Van oude foto’s is dikwijls niet te achterhalen wie het auteursrecht heeft en dat maakt nogal wat uit. Berust het recht bij een uitgeverij, dan vervalt dat zeventig jaar na de eerste publicatie. Ligt het auteursrecht echter bij de fotograaf, dan loopt het pas zeventig jaar na diens overlijden af. Als onderzoek door archivarissen geen naam van een rechthebbende oplevert, houdt het archief de verlooptermijn van zeventig jaar aan. Om risico’s op claims af te dekken, is een aantal archieven aangesloten bij Pictoright, zeg maar het Buma/Stemra voor beeldmakers. Omdat Arnoud Voet geen overeenkomst heeft met Pictoright, zijn claims van hem niet gedekt.
Bron: Artikel in de Volkskrant van 1 mei 2018 van Jeroen van Raalte
