Je zou het nu niet meer zeggen, maar tot halverwege 2007 lag er een goederentreinspoor langs de Rotterdamse wijken Lombardijen, Zuidwijk en Pendrecht, de Havenspoorlijn. Het spoor liep langs de Maeterlinckweg in Lombardijen en tussen de Charloisse Lagendijk en de bebouwing van de wijken Zuidwijk en Pendrecht door richting de Maasvlakte.
De lijn was ongeveer 40 km lang en liep vanaf het rangeerterrein IJsselmonde (later vanaf rangeerterrein Kijfhoek) naar de Maasvlakte.
Bewoners in de directe omgeving hadden overlast van de treinen, maar bovenal was er altijd het risico van ongelukken doordat er gevaarlijke stoffen, onder andere Chloor en LPG, werden vervoerd. Ook werd het Havenspoor doorkruist door vele (onbewaakte en onoverzichtelijke) spoorwegovergangen.
Zicht vanaf het viaduct van de Vaanweg op de Barendrechtse Vork (Bron: www.feijenoordsemeesters.nl; video: Rob van de Rest).
Ontstaan en groei van het Havenspoor
In 1891 werd de Sluisjesdijk via de Brede Hilledijk op Katendrecht verbonden met het in 1878 in dienst gekomen station Feijenoord. Wegens de aanleg van de Maashaven werd de spoorlijn in 1901 omgelegd naar de Putselaan-Brielselaan-Doklaan. In 1910 werd een verbinding gemaakt met het rangeerterrein IJsselmonde. Twee jaar later werd de spoorlijn via de Waalhaven (ten noorden van de luchthaven) doorgetrokken naar de Heijplaat (Waalhaven West). In 1922 werd het lijngedeelte Waalhaven Oost-Heijplaat verlegd voor de vergroting van de Waalhaven.
In 1928 werd het lijngedeelte IJsselmonde-Waalhaven aangelegd, omdat de verbinding via de Brielselaan overbelast was geraakt.
In 1957 werd de spoorlijn vanaf de Vondelingenplaat (Shell) doorgetrokken naar de Botlek, in 1964 naar Europoort (Gulf), in 1964 naar Europoort West (RWS/BP) en ten slotte in 1977 naar de Maasvlakte (EMO). Sinds de aanleg van rangeerterrein Kijfhoek in 1978 rijden de meeste treinen van/naar Kijfhoek in plaats van IJsselmonde.
Zorgen om veiligheid en toenemende protesten
De bouw van de nieuwe wijken Lombardijen, Zuidwijk en Pendrecht had ook tot gevolg dat steeds meer woningen dichter op het oude Havenspoor kwamen te liggen. Eind jaren ’60, begin jaren ’70 begonnen al de eerste protestgeluiden de kop op te steken. Het protest spitste zich in die jaren nog hoofdzakelijk toe op de geluidsoverlast van de vele goederentreinen. Overdag werden er voornamelijk containers en losgoed, zoals kolen en verschillende soorten ertsen over het spoor vervoerd. De nacht was bestemd voor de Chloor- en LPG-treinen.
Op die laatste categorie werden in de loop van de jaren ’70 steeds meer de pijlen gericht. Bewoners van Zuidwijk, Pendrecht en IJsselmonde gingen zich steeds meer zorgen maken over het vervoer van deze gevaarlijke stoffen vlak langs hun woonwijken. Zij organiseerden zich in de Werkgroep Havenspoorlijn en voerden actief actie. Naast het gevaarlijke chloorgas en LPG was er zelfs sprake van vervoer van explosieve stoffen en radioactief afval. De actiebereidheid was groot in die tijd.
Zo werden in mei 1980 de wijken Zuidwijk en Pendrecht tot explosief gebied verklaard door het ophangen van waarschuwingsborden langs het spoor. Op 16 mei 1981 werd door een groep van zo’n 50 bewoners de spoorovergang aan de Langenhorst gedurende enige tijd bezet om hun standpunten duidelijk te maken. Er waren in die jaren enkele incidenten geweest, van treinbotsingen tot een lekkende LPG-wagon, waarmee van de Botlek tot aan Rotterdam was gereden.
Een stuk van Rotterdam was intussen al enigszins ontzien door de komst van het rangeerterrein de Kijfhoek, die de functie van het rangeeremplacement in IJsselmonde had overgenomen. Het grootste deel van het rangeerterrein in IJsselmonde was inmiddels ontmanteld en langs het spoor in Feijenoord-Hillesluis was een park gerealiseerd. Vanaf de Kijfhoek bleven de treinen echter nog steeds langs Lombardijen, Zuidwijk en Pendrecht denderen.
Het protest kwam tot een hoogtepunt toen het gemeentebestuur van Rotterdam het plan ondersteunde om in de Europoort een LPG-haven aan te leggen. Dit zou betekenen dat er jaarlijks ettelijke LPG-treinen meer over het Havenspoor zouden gaan rijden, met – volgens de bewoners – alle gevaren van dien.
Op zaterdag 22 maart 1980 werd voor een gesloten stadhuis een ludieke protestactie gehouden. Rookbommen werden afgestoken de ontsnappende gassen voorstellende, waarna de demonstranten “stervend” ter aarde stortten. Omdat burgemeester Van der Louw had geweigerd de duizenden handtekeningen aan te nemen, werden deze aangeboden aan een jongeman, die zich voor de gelegenheid had gekleed in een net pak. Compleet met grote snor en een pijp verbeeldde hij dan maar de burgemeester.
Dhr. Daan Keller schreef op 18 oktober 1990 in het Vrije Volk in zijn ingeschreven brief “er chloort hoop”, ongetwijfeld ingegeven door de aangekondigde komst van de Betuwelijn en de verplaatsing van het Havenspoor. Hij voegde er nog wel cynisch aan toe “in 2000 zal er ongetwijfeld een oplossing gerealiseerd zijn”. Hij bleek er uiteindelijk maar een kleine drie jaar naast te zitten.
De komst van de Betuweroute
De bouw van de Betuweroute werd gestart in 1997, zou uiteindelijk tien jaar gaan duren en vele malen meer gaan kosten dan begroot. Dit hield de gemoederen in de politiek nog jaren daarna bezig en leverde zelfs een parlementaire enquête op met de vraag hoe dit allemaal zo had kunnen gebeuren.
Ook de komst van de Betuweroute leverde veel protesten op. Die vonden vooral aan de Barendrechtse zijde plaats, waar de spoorlijn nu stukken dichter aan kwam te liggen. Verder waren er ook veel protesten verderop langs de (geplande) route, zoals in de Betuwe en omgeving. Daarentegen waren de bewoners van Pendrecht, Zuidwijk en Lombardijen blij met de opheffing van de oude en gevaarlijke bommelroute en de verplaatsing van het spoor. Zij zagen dit als een beloning van hun jarenlange actievoeren en protesten.
In verband met de aanleg van de Betuweroute, werd het deel van het Waalhaven emplacement tot Barendrecht vervangen door de Verlegde Havenspoorlijn (2004) en parallel daaraan de Kortsluitroute (2006).
De route was met deze verlegging dan ook in zijn geheel geëlektrificeerd, zodat elektrische treinen de havenspoorlijn vanaf toen in haar geheel konden aandoen.
De lijn werd na een uitgelopen bouwtijd op 16 juni 2007 officieel in gebruik gesteld.
Koningin Beatrix gaf die zaterdagmiddag op het station van Barendrecht om 15.00 uur het virtuele startsein voor de eerste goederentrein die gaat rijden op de spoorverbinding tussen de haven van Rotterdam en het Duitse achterland. Hiermee was de Betuwelijn officieel geopend. De belangrijkste gasten bij de opening waren minister van Verkeer en Waterstaat Camiel Eurlings (CDA), de vicepresident van de Europese Commissie Jacques Barrot, die verantwoordelijk was voor transport en de Duitse staatssecretaris van Verkeer van Noordrijn-Westfalen Jörg Hennerkens.
Na een aanloopperiode met dieseltractie werd in november 2007 ook de bovenleiding in gebruik genomen, waarna de lijn volwaardig in gebruik kwam tot aan de Duitse grens. Vanaf daar rijden treinen anno 2022 nog steeds over oude spoorlijnen.
Het Havenspoor als fietsroute
Na de opening van de Betuwelijn, zoals de Betuweroute in de volksmond werd genoemd, werden al snel het treinspoor van het Havenspoor verwijderd. Door het verwijderen van de rails en de bielzen bleef een leeg spoorbed achter.
De gemeente Rotterdam besloot al snel in 2008 dat dit een mooie gelegenheid was om de vrijgevallen ruimte om te vormen tot een fietspad. Het fietspad, onderdeel van de snelfietsroute IJsselmonde (F15), werd 6 km lang en loopt van station Lombardijen in IJsselmonde tot aan de Krabbendijkestraat in Charlois over het tracé van de oude havenspoorlijn. Op 17 september 2009 werd de naam “Havenspoorpad” door het college van burgemeester en wethouders van Rotterdam vastgesteld.
In 2014 beleefde het Havenspoorpad een primeur. De zes kilometer lange fietsroute bevatte 185 lichtmasten, die meer dan 4.000 uur per jaar aan stonden. De lampen brandden ook ‘s nachts, als er nauwelijks fietsers langskwamen.
Als pilot werd het Havenspoorpad daarom uitgerust met slimme lichtmasten met “meebewegend licht”, waarvan werd gezegd: “In het donker brandt de ledverlichting op 10 procent van het vermogen. Wanneer een fietser passeert, schakelt het systeem de drie masten voor en de drie masten na de passant op naar 100 procent. De initiatiefnemers verwachten zo het energieverbruik met 80 procent omlaag te brengen”.
Na deze geslaagde pilot werden op meer plekken in woonwijken en in parken in Rotterdam dergelijke proeven gehouden.
Inmiddels is het een druk gebruikt fietspad, scholieren, forenzen, plezierfietsers en skaters maken er dankbaar gebruik van. Sinds enkele jaren is het Havenspoorpad ook een vast onderdeel geworden in de route van de Marathon van Rotterdam.
Het Levenspad
In de aanloop naar 14 april 2012, de dag waarop Charlois 550 jaar zou bestaan, bedacht de deelgemeente samen met de bewoners van Charlois een plan om nieuwe bomen langs het Havenspoorpad te planten. Dit sloot ook mooi aan bij de wens van het deelgemeentebestuur om meer groen te realiseren in Charlois. In maart 2011 werd een aanvang gemaakt met de aanleg van het Levenspad langs de fundamenten van de aloude havenspoorlijn.
Het project werd opgenomen in CharloisBOOMing, een initiatief om 1000 bomen binnen de toenmalige deelgemeente Charlois te planten en bood 275 inwoners en maatschappelijke organisaties de mogelijkheid aan om een knotwilg langs het pad te adopteren ter herinnering aan een dierbare of een bijzondere gebeurtenis. Veel mensen gebruiken de boom om een (overleden) geliefde te eren of te herdenken.
Na het opheffen van de Deelgemeenten in 2014 raakte het Levenspad een beetje in de vergetelheid. Het onderhoud aan de boompjes op het pad ging die jaren volgens veel adoptanten niet altijd even goed. Takken waren door niet tijdig snoeien/knotten veel te lang geworden, waardoor uitbreken dreigt. Ook waren sommige namen op het pad na verloop van tijd beschadigd geraakt, of na reparaties aan het asfalt geheel verdwenen. In de loop der jaren waren ook een tiental boompjes dood gegaan en door de gemeente gerooid.
Op maandag 12 juni 2017 kwamen zo`n veertig adoptanten bij elkaar in het Huis van de Wijk op de Slinge. Zij besloten de vereniging “Vrienden van het Levenspad” op te richten. Om het beheer, onderhoud en het overleg met de gemeente beter te kunnen organiseren.
Op 21 juni bracht wethouder Buitenruimte Joost Eerdmans een bezoek aan het Levenspad. Net als alle fractieleden uit de gemeenteraad was ook hij van mening dat zo`n mooi project als het Levenspad bewaard diende te blijven voor de toekomst. Er konden toen betere afspraken worden gemaakt met de gemeente en het Levenspad werd in de onderhoudsagenda van Stadsbeheer opgenomen.
Ook werd er besloten om de beschadigde of verdwenen namen die in 2014 op het pad waren geschilderd niet meer te herstellen. Hiervoor in de plaats zijn er in november 2017 langs het Levenspad, in opdracht van het bestuur van de Vrienden, een drietal grote informatieborden geplaatst, waarop alle namen zijn vermeld van de personen of instellingen waarvoor in het verleden een boom werd geadopteerd. Tevens wordt er op de borden kort iets verteld over de geschiedenis en achtergrond van het Levenspad. Deze drie informatieborden werden op zaterdag 18 november 2017 feestelijk onthult.
In december 2017 werd een begin gemaakt met de uitbreiding van het Levenspad richting IJsselmonde. Tussen het Vaanplein-viaduct en de Pascalweg zijn door de gemeente toen 76 nieuwe boompjes aangeplant. Op zaterdagmiddag 24 februari 2018 werden in een bomvolle serre bij kinderboerderij De Kooi op de Maeterlinckweg de nieuwe adoptiebomen middels een genummerde oorkonde aan de nieuwe adoptanten uitgereikt.
Aangezien er nog genoeg belangstelling was van adoptanten heeft de gemeente Rotterdam in overleg met het bestuur van de Vrienden van het Levenspad eind 2018 besloten nogmaals 100 nieuwe bomen aan te gaan planten. Deze boompjes werden ook allemaal geadopteerd.
Bij de nieuw aangeplante bomen werden ook een genummerde tegels geplaatst. De nummers op de tegels corresponderen weer met de namen en nummers op de grote informatieborden die ook langs dit gedeelte van het Levenspad werden geplaatst.
Tenslotte
Naast de vele protesten leverde het Havenspoor natuurlijk ook vele mooie plaatjes op, hieronder ter afsluiting nog een filmpje van Rob van der Rest, waarop ook nog duidelijk één van de onbewaakte en gevaarlijke overgangen is te zien, op de achtergrond de Vaanweg.
